کاهش کربن در کشاورزی برای ساختن آینده‌ای پایدار
ممکن است اصطلاح «کربن‌زدایی» را در گفتگوهایی درباره تغییرات اقلیمی، گرم شدن زمین و پایداری محیط زیست شنیده باشید.
اما این واژه دقیقاً به چه معناست؟ چرا برای سیاره ما و سیستم غذایی‌مان اهمیت دارد؟ و چه راهکارهایی برای دستیابی به آن وجود دارد؟
در این مقاله به اهمیت کاهش کربن، نقش آن در تولید مواد غذایی و راهکارهایی برای کاهش تولید کربن در مراحل رشد و جابجایی غذا می‌پردازیم. با ما همراه باشید تا با یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم کشاورزی پایدار آشنا شوید.
کربن‌زدایی چیست و چرا اهمیت دارد؟
کربن‌زدایی یا کاهش کربن به معنای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، به‌ویژه دی‌اکسیدکربن (CO₂)، به جو زمین است.
این گازها، عمدتاً ناشی از فعالیت‌های انسانی مانند مصرف سوخت‌های فسیلی در خودروها، کارخانه‌ها و حتی مزارع، باعث به دام افتادن گرما در جو و در نتیجه گرم شدن زمین می‌شوند.
براساس آمار آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا، در سال ۲۰۲۲ حدود ۸۰٪ از گازهای گلخانه‌ای در این کشور فقط از CO₂ بوده است.
کاهش این گازها می‌تواند تأثیر بسزایی در مهار تغییرات اقلیمی، بهبود کیفیت زندگی و پایداری منابع طبیعی داشته باشد.
چرا کاهش کربن برای کشاورزی و زنجیره غذایی حیاتی است؟
کشاورزی و حمل و نقل مواد غذایی بیش از یک‌سوم از انتشار گازهای گلخانه‌ای در سطح جهان را تشکیل می‌دهند. این یعنی سیستم غذایی ما یکی از عوامل مهم در تولید کربن است.
در عین حال، تغییرات اقلیمی تاثیر مستقیمی بر کشاورزی دارد:
- فصل‌های رشد تغییر می‌کنند
- خاک‌ها فرسوده می‌شوند
- خشکسالی‌ها و سیلاب‌ها افزایش می‌یابند
و با رشد جمعیت، ما باید تا سال ۲۰۳۰ غذای بیش از ۵۰۰ میلیون نفر دیگر را نیز تأمین کنیم. بنابراین، باید همزمان با افزایش تولید، ردپای کربنی خود را کاهش دهیم.
راهکارهای کاهش کربن در کشاورزی
۱. کشاورزی احیایی (Regenerative Agriculture)
کشاورزی احیایی مجموعه‌ای از روش‌های کشاورزی و دامداری است که به بهبود سلامت خاک، افزایش تنوع زیستی و کاهش انتشار کربن کمک می‌کند. از جمله این روش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱-۱. کاهش دستکاری خاک: یکی از روش‌های مؤثر در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشاورزی، کاهش دستکاری خاک است. این روش که گاهی با نام‌هایی چون «خاک‌ورزی حداقلی»، «کشت بدون شخم» یا «خاک‌ورزی محافظتی» شناخته می‌شود، شامل کم‌کردن عملیات مکانیکی روی خاک مانند شخم‌زدن‌های عمیق یا مکرر است.
خاک سالم یکی از مهم‌ترین مخازن کربن در طبیعت است. زمانی که خاک زیاد شخم زده می‌شود، ساختار آن به‌هم می‌ریزد و کربن ذخیره‌شده در مواد آلی خاک در معرض هوا قرار گرفته و به‌صورت دی‌اکسیدکربن (CO₂) به جو آزاد می‌شود. با کاهش دستکاری خاک، این فرآیند به حداقل می‌رسد و کربن بیشتری در زمین باقی می‌ماند.
کاهش دخالت در خاک باعث می‌شود اکوسیستم خاک متعادل‌تر بماند. میکروب‌ها، قارچ‌ها و سایر موجودات مفید خاک فرصت پیدا می‌کنند تا مواد آلی را تجزیه کرده و آن را به مواد مغذی برای گیاه تبدیل کنند، بدون اینکه کربن را به جو پس بدهند.
ساختار پایدار خاک باعث می‌شود آب بهتر جذب و نگهداری شود. این مسئله علاوه بر کاهش مصرف آب، رشد گیاهان را تقویت کرده و آن‌ها را در جذب کربن از جو مؤثرتر می‌کند.
۱-۲- کشت پوششی (Cover Cropping):
یکی از روش‌های کشاورزی پایدار که در آن، گیاهانی غیرقابل برداشت یا غیراقتصادی بین دو فصل کاشت محصولات اصلی کشت می‌شوند. هدف از این کار، حفظ و بهبود سلامت خاک، جلوگیری از فرسایش، تغذیه زمین و همچنین کاهش اثرات زیست‌محیطی کشاورزی است.
نقش کشت پوششی در کاهش کربن
کشت پوششی می‌تواند نقش بسیار مؤثری در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و به‌ویژه CO₂ داشته باشد. در ادامه، به مهم‌ترین تأثیرات آن اشاره می‌کنیم:
الف- افزایش جذب دی‌اکسیدکربن (CO₂)
گیاهان پوششی، درست مانند دیگر گیاهان، در فرایند فتوسنتز CO₂ موجود در هوا را جذب کرده و بخشی از آن را در ساختار خود و بخشی را از طریق ریشه به خاک منتقل می‌کنند. این یعنی ذخیره کربن در خاک، نه در جو.
ب- افزایش مواد آلی خاک
وقتی گیاهان پوششی به‌عنوان مالچ یا کمپوست در زمین باقی می‌مانند، به مرور تجزیه شده و به مواد آلی تبدیل می‌شوند. این مواد هم ساختار خاک را بهبود می‌بخشند و هم باعث افزایش ظرفیت ذخیره کربن در خاک می‌شوند.
پ- کاهش فرسایش خاک و روان‌آب‌ها
کشت پوششی از شسته شدن مواد آلی و مغذی خاک در اثر باران‌های شدید جلوگیری می‌کند. این امر به حفظ کربن در خاک کمک می‌کند، چرا که فرسایش اغلب لایه‌های غنی از کربن را از بین می‌برد.
ت- کاهش نیاز به کودهای شیمیایی
برخی از گیاهان پوششی مانند حبوبات، توانایی تثبیت نیتروژن دارند. این موضوع نیاز به کودهای شیمیایی را کاهش داده و در نتیجه مقدار گازهای گلخانه‌ای ناشی از تولید و مصرف این کودها را کم می‌کند.
کشت پوششی، اگرچه یک روش ساده به نظر می‌رسد، اما تأثیر عمیقی بر پایداری کشاورزی و کاهش کربن دارد. این روش با تقویت خاک، کاهش نیاز به نهاده‌های شیمیایی و کمک به ذخیره‌سازی کربن، به یکی از ارکان مهم کشاورزی پایدار در عصر تغییرات اقلیمی تبدیل شده است.
در «فارمرز»، ما بر این باوریم که روش‌هایی مانند کشت پوششی می‌توانند راه را برای کشاورزی هوشمند، اخلاق‌مدار و سازگار با محیط زیست هموار سازند.
۱-۳. کاشت درخت در کنار محصولات کشاورزی (Agroforestry):
کاشت درختان در کنار محصولات کشاورزی، که به آن اگروفارستری (Agroforestry) گفته می‌شود، یکی از مؤثرترین روش‌های طبیعی برای جذب و ذخیره کربن از جو زمین است. این روش، با ترکیب هوشمندانه درختکاری و کشاورزی، می‌تواند به‌طور همزمان بازدهی زمین، پایداری محیط‌زیست و سلامت خاک را افزایش دهد.
الف- جذب مستقیم دی‌اکسیدکربن (CO₂) توسط درختان
درختان از طریق فرایند فتوسنتز، مقدار زیادی CO₂ را از جو جذب و در تنه، شاخه، برگ و ریشه خود ذخیره می‌کنند. این ذخیره‌سازی تا سال‌ها ادامه دارد و در مقیاس وسیع می‌تواند تأثیر چشم‌گیری در کاهش گازهای گلخانه‌ای داشته باشد.
ب- افزایش کربن آلی در خاک
ریشه‌های درختان باعث تقویت ساختار خاک و افزایش مواد آلی می‌شوند. ریزش برگ‌ها و بقایای گیاهی نیز به مرور به خاک برمی‌گردند و باعث ذخیره کربن در لایه‌های زیرین خاک می‌گردند.
پ- کاهش فرسایش و افزایش پوشش سبز دائمی
درختان با ایجاد سایه و محافظت از خاک در برابر باد و باران، از فرسایش جلوگیری می‌کنند. این موضوع به حفظ کربن ذخیره‌شده در خاک کمک می‌کند و از آزاد شدن آن به جو جلوگیری می‌کند.
۲. استفاده از گلخانه‌های هیدروپونیک
گلخانه‌های هیدروپونیک، که در آن‌ها گیاهان بدون خاک و با استفاده از محلول‌های غذایی رشد می‌کنند، یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های کشاورزی مدرن هستند. این سیستم‌ها به دلیل بهره‌وری بالا و کنترل دقیق‌تر، در مسیر کاهش ردپای کربنی کشاورزی جایگاه مهمی پیدا کرده‌اند.
کاهش نیاز به زمین و خاک
در هیدروپونیک، نیازی به زمین کشاورزی وسیع و شخم‌زنی مکرر نیست، که خود باعث کاهش مصرف سوخت ماشین‌آلات کشاورزی و در نتیجه کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود.
صرفه‌جویی در آب
سیستم‌های هیدروپونیک بسته، مانند NFT یا DWC، مصرف آب بسیار کمتری نسبت به کشاورزی سنتی دارند. آب کمتر به معنای پمپاژ و تصفیه کمتر است، که مصرف انرژی و در نتیجه کربن کمتری تولید می‌کند.
مدیریت بهتر مواد مغذی
در سیستم‌های هیدروپونیک، مواد غذایی مستقیماً و به اندازه نیاز به ریشه گیاه داده می‌شوند. این باعث جلوگیری از هدررفت کود و آلودگی خاک و منابع آبی می‌شود، که معمولاً در کشاورزی سنتی باعث تولید گاز نیتروژن اکسید (یکی از گازهای گلخانه‌ای) می‌شود.
استفاده از گلخانه‌های هیدروپونیک، نه‌تنها بازدهی تولید را افزایش می‌دهد، بلکه با صرفه‌جویی در منابع، کاهش آلاینده‌ها و کاهش مصرف سوخت، گامی مؤثر در جهت کشاورزی کم‌کربن و پایدار محسوب می‌شود.
در «فارمرز»، ما به اهمیت این فناوری نوین واقفیم و تلاش می‌کنیم بخشی از مسیر آینده سبز کشاورزی را با کمک روش‌هایی مانند هیدروپونیک هموار سازیم.
۳. استفاده از سوخت‌های تجدیدپذیر
حمل و نقل یکی از اجزای مهم زنجیره غذایی است، اما در عین حال حدود ۱۴٪ از گازهای گلخانه‌ای جهان را تولید می‌کند.
با استفاده از سوخت‌های زیستی مانند بیودیزل، اتانول یا سوخت‌های حاصل از پسماند مواد غذایی، می‌توان به کاهش قابل توجهی در این بخش دست یافت.
از مزرعه تا سفره، همه در مسیر سبز
در دنیای امروز که تغییرات اقلیمی به یکی از جدی‌ترین چالش‌های بشر تبدیل شده، کاهش کربن در کشاورزی تنها یک ضرورت محیط‌زیستی نیست، بلکه یک انتخاب هوشمندانه برای ساختن آینده‌ای پایدار، سالم و اقتصادی است.
کشاورزی احیایی، کشت پوششی، کاشت درخت در کنار محصولات، گلخانه‌های هیدروپونیک و استفاده از سوخت‌های تجدیدپذیر، همگی راهکارهایی عملی و اثربخش برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در بخش کشاورزی هستند. این اقدامات نه‌تنها به کاهش ردپای کربنی کمک می‌کنند، بلکه بهره‌وری منابع را افزایش داده و سلامت خاک، گیاه و انسان را تضمین می‌نمایند.
با اجرای این روش‌ها، می‌توانیم هم با تغییرات اقلیمی مقابله کنیم و هم امنیت غذایی نسل‌های آینده را حفظ کنیم.
ما در فارمرز معتقدیم کشاورزی باید به رشد محصول و حفظ محیط‌زیست کمک کند.
اگر شما هم به کشاورزی پایدار و کم‌کربن علاقه‌مندید، وقت آن رسیده است که گام‌های مؤثری بردارید، ما باور داریم که آینده‌ای پایدار با قدم‌های کوچک امروز آغاز می‌شود.
